1. Mô tả giống

* Tên

- Ba kích (Morinda officinalis. How)

- Tên khác: Mã kích, Dây ruột gà

- Họ: Cà phê - Rubiaceae

* Giá trị sử dụng

Bộ phận sử dụng là rễ củ Ba kích, đây là loại dược liệu quý có vị cay ngọt, tính hơi ôn, có tác dụng ôn thận trợ dương, mạnh gân cốt, khử phong thấp, gân cốt yếu mềm, lưng gối mỏi đau.

                                    
                                                 Cây Ba kích 3 năm tuổi ở Tây Giang

Ba kích là cây sống lâu năm, dạng dây leo cuốn vào giá thể. Rễ có thịt dầy, hình trụ tròn, cong queo, thắt thành từng đoạn như ruột gà, được chế biến sử dụng làm thuốc. Thân hình trụ tròn, phân nhánh nhiều. Cành non có lông thô màu nâu khi già nhẵn không lông. Lá đơn nguyên, mọc đối chéo chữ thập, có cuống. Lá kim nhỏ hợp thành ống màu xám nâu. Phiến lá hình elip thuôn dài, lá non màu tím có lông, lá già màu xanh không lông. Cụm hoa ở nách lá hay đầu cành. Hoa nhỏ màu trắng ngà. Quả khi còn non màu xanh, khi chín màu hồng.

Mùa hoa quả: Tháng 4 đến tháng 12.

* Đặc điểm sinh thái

Cây Ba kích mọc hoang ở hầu hết các tỉnh miền núi như: Quảng Ninh, Lạng Sơn, Bắc Giang, Cao Bằng, Hà Giang, Tuyên Quang, Thái Nguyên, Bắc Cạn, Lào Cai, Yên Bái, Phú Thọ, Lai Châu, Sơn La, Hoà Bình, Ninh Bình, Thanh Hoá, Nghệ An và Quảng Nam. Ngoài ra còn có ở Trung Quốc, Ấn Độ, Lào và Triều Tiên.

Cây thích ứng rộng với điều kiện sinh thái: Cây ưa sáng ở giai đoạn trưởng thành, chịu bóng nhất là cây dưới 2 năm tuổi (khi cây non là cây ưa bóng, khi trưởng thành là cây ưa sáng). Cây tồn tại và phát triển tốt ở điều kiện nhiệt độ từ 22,5° - 23,1°C, chịu được nhiệt độ tối thấp tuyệt đối - 2,8°C và tối cao tuyệt đối 41,4°C. Độ ẩm không khí trung bình từ 82- 89%. Lượng mưa bình quân năm từ 1420,7 - 2574,5 mm. Ba kích ưa đất feralit đỏ vàng và đất feralit giầu mùn trên núi, đất thịt ẩm mát. Cây sinh trưởng sau 5 đến 7 năm mới thu dược liệu, năng suất bình quân 8- 12kg củ tươi/gốc, càng để lâu năm sản lượng càng cao chất lượng dược liệu càng tốt.

2. Kỹ thuật trồng và chăm sóc

* Thời vụ trồng

            Trồng vụ xuân hoặc vụ thu, chọn những ngày râm mát hoặc có mưa nhỏ.

* Phương thức và mật độ trồng

            - Trồng Ba kích dưới tán rừng tự nhiên: Căn cứ vào hiện trạng thực bì của đối tượng rừng trồng mà quyết định trồng theo băng, theo ô hay theo đám.

            + Nếu trồng theo băng thì chừa rộng 2-3 m, còn băng chặt rộng 1-2 m  được phát dọn sạch thực bì rồi cuốc hố trồng Ba Kích trên đó. Trên các băng, khoảng cách giữa các cây là 2 - 3 m.

            + Trồng theo đám là chọn những khoảng rừng có độ tán che thích hợp rồi trồng rải rác cây Ba Kích vào đó. Trồng sao cho khoảng cách tối thiểu giữa các cây từ 1,5 m.

            - Trồng Ba Kích dưới tán rừng trồng: Có thể trồng dưới tán Keo, tán Quế,.. Sau khi trồng các cây trồng chính 1- 2 năm thì tiến hành trồng Ba kích xen vào giữa các hàng cây lấy gỗ. Đảm bảo khoảng cách giữa các cây ba kích tối thiểu là 2 m.

            - Trồng Ba Kích trong vườn hộ gia đình: Có thể trồng dưới tán các loại cây ăn quả như: mít, vải, nhãn, na…Đảm bảo khoảng cách giữa các cây ba kích tối thiểu là 2 m.

- Trồng Ba Kích nơi đất trống: Có thể trồng Ba Kích nơi đất trống như đất nương rẫy, đất đồi còn tốt. Trước khi trồng ta phải gieo trước các cây che phủ như: Cốt Khí, Dậu Ma,…. gieo vãi toàn diện hoặc gieo theo băng. Trồng ba kích với khoảng cách là: hàng cách hàng từ 2-3 m, cây cách cây từ 1,5-2 m.

* Làm đất, bón lót và trồng cây

            - Làm đất: Đất phẳng thì cần tiến hành lên luống để tránh ngập úng làm thối rễ. Đất dốc thì tiến hành đào hố sâu 50 x 50 x 50 cm.

            - Bón lót: Bón lót 5kg phân chuồng hoai + 0,2kg supelân hoặc 0,3kg phân NPK cho mỗi hố, dùng cuốc trộn đều phân với đất, lấp cho gần đầy hố.

            - Trồng cây:

             Dùng dao sắc rạch bỏ túi bầu (tránh để vỡ bầu), đặt cây giống vào giữa hố, lấp đất đến qua cổ rễ và nén chặt.

            Trồng xong cần tưới nước đẫm nước ngay để tránh mất nước và rễ tiếp xúc với đất được tốt.

            Sau trồng cần phải cắm cọc cho Ba kích leo lên.

* Chăm sóc sau trồng

            Trồng xong cần tưới ẩm cho cây khoảng 2 tuần đầu để cây bén rễ hồi xanh.

            Trong 2 năm đầu, mỗi năm chăm sóc 2-3 lần và từ năm thứ 3 mỗi năm 1-2 lần.

            Nội dung chăm sóc là cuốc xới đất quanh khóm cây, nhặt cỏ dại và diệt bỏ những cây chèn ép. Năm thứ 2 bón bổ sung khoảng 3kg phân chuồng hoai hoặc 0,3kg NPK cho mỗi gốc.

            Chú ý điều chỉnh độ che tán 30 - 50% là phù hợp nhất.

* Phòng trừ sâu bệnh

            Cây Ba Kích ít khi bị bệnh. Tuy nhiên có thể xuất hiện một số bệnh như lở cổ rễ, vàng lá trong điều kiện thâm canh cao. Thường sử dụng thuốc Boocđô nồng độ 0,5% hoặc kết hợp với Benlat 0,1% để phun vào gốc và lá để phòng và trị. Rắc vôi bột xung quanh luống để chống kiến, dế.

3. Thu hoạch, chế biến bảo quản

3.1. Thu hoạch

- Sau khi trồng khoảng 3-5 năm (tùy theo điều kiện lập địa) có thể đào để lấy củ vào các tháng mùa đông là tốt nhất. Chú ý khi thu hoạch cần kết hợp lấy dây thân làm hom giống. Dùng cuốc lấp kín đất vào gốc cây vừa khai thác để mọc thành bụi mới.

- Củ thu hoạch về cần phân làm 3 loại. Loại A: đường kính củ từ 1,2 cm trở lên; Loại B: đường kính củ từ 0,8 - 1,1 cm trở lên; Loại C: đường kính củ nhỏ hơn 0,8 cm.

3.2. Chế biến

          - Sau khi thu hoạch, rửa sạch đất, tước bỏ phần lõi cứng của củ, loại bỏ rễ con, ủ 18- 24 giờ, phơi nắng nhẹ đến khi phần thịt rễ dẻo lại (2 ngày nắng nhẹ) độ ẩm còn khoảng 50%, đập nhẹ hoặc nén nhẹ cho dẹp phần thịt rễ. Không làm nát hoặc bong phần thịt rễ ra khỏi lõi gỗ, sau đó tiếp tục phơi cho khô hẳn (độ ẩm không quá 13%) cắt thành đoạn 10-13cm. Củ hình cong queo, có dạng chuỗi hạt, vỏ có màu nâu nhạt, xù xì, có vân cứng. Mặt cắt rễ có màu tím xám hoặc nâu hồng. Ba kích khô có vị hơi ngọt.

- Dược liệu đựng trong bao 2 lớp: Trong bao nilông buộc kín ngoài bao gai có ghi nhãn đầy đủ: Mã lô sản xuất, nơi và ngày đóng gói.

*/ Phương pháp bào chế:

- Chế thường: Rửa sạch Ba kích sau khi thu hoạch, bỏ lõi. Có thể dùng chảo sao nhỏ lửa cho mềm để bỏ lõi (khi còn nóng). Thái đoạn  dài 3- 4 cm. Phơi khô độ ẩm không quá 13%.

- Ba kích tẩm rượu: Ba kích đã chuẩn bị ở trên, tẩm rượu, ủ 30 phút cho ngấm đều. Sao nhỏ lửa tới khô.

- Ba kích tẩm muối: Ba kích sau khi bỏ lõi, thái lát. Tẩm với nước muối 5% (đủ ẩm và đều), ủ 30 phút đến 1 giờ. Sao nhỏ lửa đến khi dược liệu có màu vàng. Cũng có khi người ta đun trực tiếp Ba kích với nước muối (tỷ lệ: 1kg muối cho 10 kg Ba kích), đun trong 2 giờ. Ba kích chuyển màu đen là được, phơi khô.

4. Bảo quản, vận chuyển

Ba kích được đóng gói trong loại bao bì tốt, hai lớp. Dược liệu được để trong kho đạt tiêu chuẩn, trên kệ kê cao khỏi mặt sàn, nơi khô ráo, thoáng mát, luôn được kiểm tra tránh mốc mọt. Nếu phát hiện chớm bị mốc cần phơi khô lại ngay, lấy bàn chải chải cho sạch, không được rửa bằng nước. Vận chuyển bằng xe chuyên dụng.